Convegno su Sa Die de sa Sardigna organizzato a Sassari dall’Associazione “PRO NO ISMENTIGARE” il 3 maggio 2013

FRANTZISCU INNASSIU MANNU

Su cantore de sas rebellias contra a sos feudatarios in sos annos de sa revolutzione sarda, natzionale e antifeudale a s’acabu de su Setighentos.

 

de Frantziscu Casula

 

 

1. SU PESSONARGIU

Frantziscu Innassiu Mannu naschit in Othieri (Tatari) su 18 de maju de su 1750. A pustis sa laurea in Giurisprudentzia andat a Casteddu pro faghere su Procuradore legale. Sighit sas ideas demograticas de Zuanne Maria Angioy  e, in su trienniu rivolutzionariu e antifeudale de su 1794-96, tenet unu rolu de importu mannu. Ma s’importantzia sua si depet mescamente a s’innu Su patriota sardu a sos feudatarios1.

2. S’INNU: TRADUTZIONES, EDITZIONES E ARTISTAS CHI L’ANT MUSICADU E CANTADU.

Est unu libritu de doighi paginas, est istadu bortadu peri in ingrese dae John Ware Tendale (The Island of Sardinia, London, 1849) e in frantzese dae Gaston Buillier (L’Ile de Sardaigne, Paris 1865), in prosa italiana dae Enrico Costa  e  Raffa Garzia. In versos italianos dae su poete Bustianu Satta. Dae pagu duos istorico sardos ant curadu duas editziones criticas: Lucianu Carta (con  Su patriota sardu a sos feudatarios, Editore CUEC-Centro di studi filologici sardi, Cagliari 2002) e Lucianu Marroccu (con “Procurad’ ‘e  moderare” AMD edizioni, Cagliari 1996).

Sunt istados medas a beru sos artistas – sardos e no solu sardos – chi l’ant musicadu e cantadu: sos chi tocat de amentare sunt sos  Coros de Orgosolo e  de Nugoro; sos cantadores Piero Marras, Peppino Marotto, Anna Maria Puggioni e Maria Carta, Anna Loddo e Franco Madau; sos Grupos de Cordas e Cannas, de Tazenda ma peri su Grupu sitzilianu Kunsertu e su Cantzoniere  de Latzio. In s’annu 2000 sos tenores de Neoneli ant intzisu unu CD “Barones” e partetzipant personagios famados de sa musica italiana chi ant a cantare 17 de sas 47 crobas de s’Innu: dae Francesco Baccini a Angelo Branduardi, dae Francesco Guccini a Luciano Ligabue e Elio delle Storie Tese.

 

3. ITE CANTAT E ITE CONTAT

Segundu sa traditzione est istadu imprentadu a sa cuada in Corsica, forsis in su 1795, a pustis sa dispidida de so Piemontesos in su 1794, a in antis dae Casteddu e a pustis dae ateras tzitades sardas comente a S’Alighera e a Tatari.

Est unu Cantu cumponidu dae 47 ottavas (e duncas in totu sunt 367 versos) e tenet comente modellu sos gosos, cantos chi benint dae s’Ispagna e chi in sa traditzione religiosa fiant cantados in onore de sos santos.

Su populu sardu dae seculos e seculos est oprimidu, dae sa tirannide de sos barones (dae una legge inimiga),; pro seculos e seculos at abassadu s’ischina e sa conca, ma como s’abizat. (Su pobulu chi in profundu/Letargu fit sepultadu/Finalmente despertadu/S’abbizzat ch ‘est in cadena,/Ch’istat suffrende sa pena/De s’indolenzia antiga:/Feudu,legge inimiga/a sa bona filosofia)
Cun cust’innu Mannu los cumbidat a sa rebellia, a sa gherra. Sa “bona filosofia” de s’Illuminismu faeddat de libertade, de giutissia e duncas toccat a narrere basta a sa prepotentzia de sos feudatarios e de sos Piemontesos: duncas tocat a faghere una gherra economica, sotziale e nazionale: contra a sos feudatarios (pro sa giustissia sotziale) e in su matessi tempus contra a sos piemontesos pro s’Autonomia e s’Autogovernu.
 

 

 

4. SAS RESONES DE SAS REBELLIAS ANTIFEUDALES

 

1. Deghe o doighi familias/S’han partidu sa Sardigna

Cantat Mannu:” Deghe o doighi familias/S’han partidu sa Sardigna /De una manera indigna/Si ‘nde sunt fattas pobiddas;/Divididu s’hant sas biddas/In sa zega antichidade”.

Su feudalesimu in Sardigna non bi fiat: est istadu unu presente malaittu chi sos Catalanos-Aragonesos nos ant fatu cando sunt bennidos in Sardigna e l’ant occupada. E gasi, comente iscriet Mannu Deghe o doighi familias/S’han partidu sa Sardigna. Un’isageratzione? No, mancari sas familias meres de sos feudos fiant calincuna in prus, ma non medas. Ischimus difatis chi sos feudos in Sardigna fiant a su prus 37,(a sa fine de su seculu XV; 51 a sa fine de su ‘700 e 40 in su 1838. Si pensamus chi una familia podiat tennere prus de unu feudu su chi narat Mannu no est un’isageratzione pro nudda.

 

2. Pro sos Sardos solu “Tributos e pagamentos”.

Cun su feudalesimu, “Naschet su Sardu soggettu/A milli cumandamentos,/Tributos e pagamentos/Chi faghet a su segnore,/In bestiamene et laore/In dinari e in natura,/E pagat pro sa pastura,/E pagat pro laorare”.

Tributos e pagamento chi, in sos tempos, creschent semper de prus:”Sas tassas in su prinzipiu/Esigiazis limitadas/Dae pustis sunt istadas/Ogni die aumentende,
Propiu comente cantat Mannu: a parte su Donativu chi sos sardos depiant pagare a su re (puru cussu in dinari e in natura) bi fiant custos tributos:

1. Su Fogaticu: lu depiat pagare cada familia (fogu=familia)

2. Su Terraticu: lu depiat pagare su massaju pro poder trabagliare sa terra (finas a su 20%, ma non de su chi incunzant ma de su chi seminant).

3. S’Erbaticu: lu depiat pagare su pastore pro sa pastura (finas a su 10%).

4.Sas Corvées: fiant giorronadas chi sa zente de campagna, de sas biddas faghiant a gratis a sos barones.

5. Dominicale: ateras prestatziones a gratis.

6. Incarica: In sa Carta De Logu fiat una multa chi sa populatzione depiat pagare si no iscobiaiat  su responsabile de unu crimene, cun su feudalesimu diventat unu tributu pro sempere.

7. Carcellaria: unu contributu pro mantenere sas presones e su personale.

8. Laudemio. Unu tributu pro sa bendida de sos benes immobiles (su 7-8%)

9. Regalie: canone pro s’impreu de sos furros, mulinos ecc.

10. Guardia: contributu pro sa difesa de sas costas.

11. Scolca: contributu pro su castiu de sos terrinos coltivados.

12. Ateras tassas bi fiant subra de su vinu, su mostu, sa bendida de sa petza, pro sa pesada de su casu, pro sa pisca in sos istagnos. Bi fiat peri sa tassa de sos sorighes!

 

3. Sos feudatarios ant furadu sas terras a sas comunidades sardas

Difatis, cantat Mannu, “Meda innantis de sos feudos/Esistiana sas biddas,/Et issas fìni pobiddas/De saltos e biddattones./Comente a bois, Barones,/Sa cosa anzena est passada?/Cuddu chi bos l’hat dada/Non bos la podiat dare.

Ca – sighit su poete – “.No est mai presumibile/Chi volontariamente/Hapat sa povera zente/Zedidu a tale derettu;/Su titulu ergo est infettu/De s’infeudassione/E i sas biddas reione/Tenene de l’impugnare”.

Naschint dae custas furas sas rebellias de sos Sardos, Chi, amus a bidere a in antis, comintzant in su 1780, meda a in antis duncas de sa Rivolutzione Frantzese chi est de su 1789 e acabant in su 1812 cun sa rebellia isfortunada de Palabanda in Casteddu.

 

4. Sa bida de  sos barones e sa bida de sos vassallos

Bi sunt poi sas conditziones sotziales de sos vassallos. Isso depent solu pensare a trabagliare pro mantenere in zittade sos caddos mannos de istalla:” Trabagliade trabagliade/O poveros de sas biddas,/Pro mantenner in zittade/Tantos caddos de istalla,/A bois lassant sa palla/Issos regoglint su ranu,/Et pensant sero e manzanu/Solamente a ingrassare”. E duncas sa bida insoro sena mai una die de pasu o de divertimentu. A s’imbesse est sa vida de sos barones, semper in festa e semper a cicisbeare:”Su segnor feudatariu/A sas undighi si pesat./Dae su lettu a sa mesa,/Dae sa mesa a su giogu./Et pustis pro disaogu/Andat a cicisbeare;/Giompidu a iscurigare/Teatru, ballu, allegria

Cantu differentemente,/su vassallu passat s’ora!/Innantis de s’aurora/Già est bessidu in campagna;/Bentu o nie in sa muntagna./In su paris sole ardente./Oh! poverittu, comente/Lu podet agguantare!.

Cun su zappu e cun s’aradu/Penat tota sa die,/A ora de mesudie/Si zibat de solu pane.Mezus paschidu est su cane/De su Barone, in zittade,/S’est de cudda calidade/Chi in falda solent portare.

In ateras paraulas, sos vassallos morinde de gana e sos barones imbetzes in gastos e in fastos, sena trabagliare, bivende solu de rentas chi “ servini solu/Pro mantenner cicisbeas,/Pro carrozzas e livreas,/Pro inutiles servissios/Pro alimentare sos vissios,/Pro giogare a sa bassetta,/E pro poder sa braghetta
Fora de domo isfogare”.

E no bastat: su trabagliu de sos sardos, su suore malaitu servit pro sos lussos de  sas marchesas:”Pro poder tenner piattos/Bindighi e vinti in sa mesa,/Pro chi potat sa marcehesa/Sempre andare in portantina;/S’iscarpa istrinta mischina,/La faghet andare toppu/Sas pedras punghene troppu/E non podet camminare”.

 

5. SAS RESONES DE SAS REBELLIAS NATZIONALES

Amus bidu sas resones economicas e sotziales chi ant ispintu sos sardos – ma mescamente sos massagios –  a faghere sa gherra contra a sos feudatarios, como amus a bidere sas resones natzionales chi los ant a ispinghere contra a sos piemontesos, . Frantziscu Innassiu Mannu custa luta la ponet bene in craru; cosa chi non faghent medas istoricos istatalistas –  no solu italianos ma puru sardos –chi medas bortas si l’ismentigant.

Acò ite iscriet Mannu:”Fit pro sos piemontesos/Sa Sardigna una cuccagna;/Che in sas Indias s ‘Ispagna/Issos s ‘incontrant inoghe;/Nos alzaiat sa oghe/Finzas unu camareri,/O plebeu o cavaglieri/Si deviat umiliare”.

E galu:”Issos dae custa terra/Ch’hana ogadu milliones,/Beniant senza calzones
E si nd’handaiant gallonados;/Mai ch’esserent istados/Chi ch’hana postu su fogu/Malaittu cuddu logu/Chi criat tale zenìa”.

E peri:”Issos inoghe incontràna/Vantaggiosos imeneos,/Pro issos fint sos impleos,/Pro issos sint sos onores,/Sas dignidades mazores/De cheia, toga e ispada:/Et a su sardu restada/Una fune a s’impiccare!”.

Sos catalanos e sos ispagnolos a sos sardos lassaiant nessi calchi impleu importante (comente narat Mannu, de cheia – calchi piscamu –; de toga – calchi magistradu; de ispada – calchi generale –, sos piemontesos imbetzes assignaiant totu sos onores e sas dignidades mazores a issos e totu. E a sos sardos restada gastigos e penas; zippos e cadenas: in una paraula:
una fune a s’impiccare!

In prus sos Piemontesos pessant chi sa Sardigna siat unu muntonargiu e duncas :“Sos disculos nos mandàna/Pro castigu e curressione,/Cun paga e cun pensione/Cun impleu e cun patente”.

In su mentres :”in s’insula nostra/numerosa gioventude/de talentu e de virtude/ozïosa la lassàna/e si algun ‘nd’impleàna/chircaiant su pius tontu/Pro chi lis torrat a contu/cun zente zega a trattare”.

E si calchi sardu resessiat a otennere un’impleu, :”In regalos non bastada/su mesu de su salariu,/mandare fit nezessariu/caddos de casta a Turinu/et bonas cassas de binu,/cannonau e malvasia”.

Su regnu piemontesu “S’isula hat arruinadu/custa razza de bastardos;/Sos privilegios sardos/issos nos hant leadu/dae sos archivios furadu/nos hana sas mezzus pezzas/et che iscritturas bezzas/Las hana fattas bruiare”.

Frantziscu Innassiu Mannu cheret narrere chi a sos sardos ant furadu peri s’Istoria, peri sos documentos de sos archivios pro giustificare sa prepotentzia feudale de sos barones. Ma issa non potet durare meda. Pro la binchere tocat pero de si movere, de s’ischidare ca custa est s’ora. E gosi Mannu tancat s’Innu: “Custa, pobulos, est s’hora/d’estirpare sos abusos!/a terra sos malos usos,/a terra su dispotismu;/gherra, gherra a s’egoismu,/Et gherra a sos oppressores;/custos tirannos minores/est prezisu humiliare./Si no, chalchi die a mossu/bo ‘nde segade’ su didu./Como ch’est su filu ordidu/a bois toccat a tèssere,/mizzi chi poi det essere/tardu s‘arrepentimentu;/cando si tenet su bentu/est prezisu bentulare”.

Ma sos Sardos sighint su cunsigiu de Mannu? Lu ponent in mente? Eia. A comintzare dae sa dispidida de sos Pimontesos dae Casteddu.

 

6. SA DISPIDIDA DE SOS PIEMONTESOS

 

“Firmaisì! E arrazza de brigungia! Arrazza ‘e onori! Sardus, genti de onori! E it’ant a nai de nosus, de totus ! Chi nc’eus bogau s’istrangiu po amori ‘e libertadi ? Nossi, po amori de s’arroba! Lassai stai totu! Non toccheis nudda! Non ddi faeus nudda de sa merda de is istrangius! Chi ddi sa pappint a Torinu cun saludi! A nosus interessat a essi meris in domu nostra! Libertadi, traballu, autonomia!|”.

 In sa fintzione literària e teatrale ispassiosa e brillante, in “Sa dì de s’acciappa” s’iscritore Piero Marcialis2 faghet nàrrere gai a Frantziscu Leccis, – masellaju, protagonista de sa rebellìa Casteddàrgia contra a sos Piemontesos – furriende·si a sos de su pòpulu chi, abenenados, cheriant assaltare sos carros, prenos de cada gràtzia de Deus, nche cheriant leare a sos dominadores chi si nche fiant furende “s’arroba” chi si nche cheriant giùghere a Torino.

   E est custu – a pàrrere meu – su significadu profundu, istòricu e simbòlicu, de su de nch’àere bogadu a foras sos Piemontesos dae Casteddu su 28 de abrile de su 1794: sos Sardos, a pustis de sèculos de rassignatzione, de abitùdine a pinnigare s’ischina, de ubidièntzia, de asservimentu e de inèrtzia, pro tropu tempus abesos a abassare sa conca, sufrende cada casta de prepotèntzias, umiliatziones, isfrutamentu e leadas in giru, cun unu motu de orgògliu natzionale e unu corfu de renes, de dignidade e de fieresa, si ribellant e àrtziant sa conca, adderetant s’ischina e narant: bastat! In nùmene de s’autonomia e duncas, pro essi meris in domu nostra”. 

E nche bogant a foras sos Piemontesos e savojardos, non pro resones ètnicas, ma ca rapresentant s’arroddu, sa prepotèntzia e su podere.

Ant naradu e iscritu chi s’est tratadu de “cosa de pagu contu”: petzi una congiura ordimingiada dae unu grustu de burghesos giacobinos, illunminados e illuministas, pro nche bogare pagas chentinas de Piemontesos. Non so de acordu.

    A custa tesi, de su restu at rispostu, cun richesa de datos, documentos e argumentos, Girolamo Sotgiu3.

 S’istòricu sardu, connoschidore mannu e istudiosu de sa Sardigna sabauda, polemizat cun grabu ma cun detzisione pròpiu cun s’interpretatzione chi ant dadu istòricos filosavoia comente a Manno o a Angius, a su 28 de Abrile, cunsideradu comente chi esseret, apuntu, una congiura.

   Simile interpretazione offusca – a pàrrere de Sotgiu – le componenti politiche e sociali e, bisogna aggiungere senza temere di usare questa parola «nazionali».

   Insistere sulla congiura –so mentovende semper s’istòricu sardu– potrebbe alimentare l’opinione sbagliata che l’insurrezione sia stato il risultato di un intrigo ordito da un gruppo di ambiziosi, i quali stimolati dagli errori del governo e dalle sollecitazioni che venivano dalla Francia, cercò di trascinare il popolo su un terreno che non era suo naturale, di fedeltà al re e alle istituzioni”.

   A pàrrere de Sotgiu custa manera de  cunsiderare un’eventu cumplessu e prenu de sugestiones, non cunsentit di cumprèndere s’isvilupu reale de s’iscontru sotziale e polìticu nen de cumprèndere sa gàrriga rivolutzionària chi animaiat grustos mannos de sa populatzione de Casteddu e de s’Isula in su mamentu chi si bortaiat contra a sos chi aiant dominadu dae prus de 70 annos. 

   No est istadu, duncas,  congiura o ribellismu improvisu: a lu nàrrere est finas Tommaso Napoli, padre iscolòpiu, iscritore ispavillu e popularescu ma finas testimòngiu atentu e atendìbile, chi at vìvidu cussos eventos in prima pessone..

A pàrrere de Napoli “l’avversione della «Nazione Sarda» – li narat pròpiu gai- contro i Piemontesi, cominciò da più di mezzo secolo, allorché cominciarono a riservare a sé tutti gli impieghi lucrosi, a violare i privilegi antichissimi concessi ai Sardi dai re d’Aragona, a promuovere alle migliori mitre soggetti di loro nazione lasciando ai nazionali solo i vescovadi di Ales, Bosa e Castelsardo, ossia Ampurias.

   L’arroganza e lo sprezzo – sighit – con cui i Piemontesi trattavano i Sardi chiamandoli pezzenti, lordi, vigliacchi e altri simili irritanti epiteti e soprattutto l’usuale intercalare di Sardi molenti, vale a dire asinacci inaspriva giornalmente gli animi e a poco a poco li alienava da questa nazione”.

 

 

7. CUNTESTU ISTORICU (POLITICU SOTZIALE E CULTURALE) MESCAMENTE DE SOS TRES ANNOS RIVOLUTZIONARIOS (1793-1796)

 

Sos tres annos rivolutzionàrios caraterizados,  in mesu de s’àteru, dae sa “dispidida” de sos Piemontesos dae Casteddu in antis e dae sa  Sardigna a pustis (dae S’Alighera comente dae Tàtari) ma,  mescamente,  dae sa revolutzione agioyna e antifeudale de sos annos ’95-’96, si podent cumprèndere petzi si si leant in cunsideru sos eventos internatzionales de sos annos ’90 e sas revolutziones de  sos massajos sardos de sos annos ’80, cando belle in totue in Sardigna  ma prus de totu in su de Tàtari –  sos Savoias ant dèvidu mandare sos sordados pro pòdere incassare sas tassas feudales

In Thiesi, Itiri, Uri, Sossu, Bultzi, Sedini, Piaghe etz., s’irrobu de sos magasinos de sos barones e su refudu de pagare sas tassas a sos nòbiles fiant, oramài, dae su  mese de aùstu de su 1789, s’annu de sa revolutzione frantzesa, una cosa de cada die. “Ciò perché – comente iscriet Girolamo Sotgiu – il regime feudale era ormai entrato in una contraddizione non più tollerabile con le esigenze dei contadini, tanto da dover ricorrere all’impiego della forza per non essere travolti” 4.

Forsis sunt istadas finas sas cosas chi capitaiant in Frantza cun sa revolutzione frantzesa de s’89, ma mescamente in Piemonte, a fàghere madurare sa situatzione.

Sa difusione de sas ideas revolutzionàrias – in medas classes sotziales – at agiuadu, difatis,  a fàghere madurare sa cunsapevolesa chi fiat arribadu su mamentu de parare fronte a sos abusos, mescamente in sos casos chi su regìmene feudale si fiat fatu prus prepotente e insuportàbile.

A custu b’at de agiùnghere sos eventos piemontesos: cun sa decraratzione (Cabudanni ’92) de gherra de sa Frantza a Vittorio Amedeo III e s’ocupatzione de sa Savoia in antis e de Nizza a pustis  (27 Cabudanni ’92).

 

In intro de custos eventos si inserit:

 

1-Su tentativu frantzesu de cunchista in su ’92-’93 de sa Sardigna, siat pro su balore de sos portos sardos, mescamente in casu de una gherra inevitàbile cun s’Inghilterra, siat pro pòdere tirare profetu dae su trigu e dae su bestiàmene sardu, chi serviant a agiuare s’esèrtzitu e a torrare a prenare sas cassas de s’istadu chi sa gherra e sa revolutzione aiant isboidadu.

 

2-S’isbarcu frantzesu a Santu Pedru, Sant’Antiogu e a Casteddu-Cuartu.

Sos Frantzesos isbarcant e òcupant s’Isula de Santu Pedru s’8 de  Gennàrgiu de su 1793 e, a pustis de pagos meses, Sant’Antiogu. Su 23 de Gennàrgiu sa flota cumandada dae Truguet ghetat sas àncoras in sa marina de Casteddu, bombardende·la; in su 27-28 de Gennàrgiu sos frantzesos isbàrcant in su Màrghine Ruju de Cuartu Sant’Aleni e su 14 de Freàrgiu isparant a totu podere a sas trupas de su barone Saint Amour. Ma, a pustis de una sèrie de iscontros cun sos militzianos sardos, sunt custrintos a si torrare a imbarcare in presse- in presse.

 

3-S’atacu de Napoleone a Sa Madalena respintu dae Millelire.

In su matessi tempus de s’ispeditzione de Truguet b’at un’àteru atacu in ue Napoleone Bonaparte est cumandante de s’artiglieria cun su gradu de tenente coronnellu. Gràtzias mescamente a su balore de su madaleninu Domenico Millelire e de su tempiesu Cesare Zonza, s’atacu est respintu.

Finas Santu Pedru e Sant’Antiogu ant a èssere liberados intre su 20 e su 25 de Martzu , pro s’interventu de una flota ispagnola. Duncas, iscunfitos in su Cabu de susu comente in su Cabu de giosso, sos frantzesos sunt istados custrintos a si ritirare.

 

8. SA VITORIA SUBRA DE SOS FRANTZESOS EST ISTADA UNA “VANDEA”?

 

“Gli storici dell’Ottocento e in tempi più vicini a noi Sebastiano Pola e Damiano Filia – iscriet s’istòricu tataresu Federico Francioni5 – non hanno esitato nel definire il Novantatre come una «Vandea».  Certo, la presenza di una componente politica ed ideologica di tipo « vandeano »  non può essere negata. Tuttavia una valutazione così unilaterale – che intende svalutare oltre ogni limite il mito della fedeltà dei Sardi alla Corona -– non rende assolutamente conto del complesso intreccio di fattori e motivazioni che stanno alla base della risposta data ai Francesi dalle popolazioni, dalle truppe miliziane e da chi si mise alla loro testa. A smentire queste interpretazioni – sighit Francioni – contribuiscono innanzitutto una serie di fatti, in parte oscuri, che si svolsero durante le prime settimane di quell’anno. Nel 1793 l’avvocato sassarese Gioachino Mundula fece aperta propaganda repubblicana dichiarando che i Sardi avrebbero dovuto fare causa comune con i francesi. Per questo motivo egli fu arrestato e chiuso nel Castello: ma non rimase a lungo inascoltato e isolato, perché dopo due anni divenne uno dei capi riconosciuti delle lotte nelle campagne logudoresi.

La tesi di un Novantatre come «Vandea» sighit galu Francioni crolla se solo si guarda ai protagonisti della difesa della Sardegna. Fra coloro che provvidero alla riorganizzazione della macchina militare si distinse una atipica figura di aristocratico come Francesco Maria Asquer, visconte di Flumini, in seguito sospettato di giacobinismo e di filofrancesismo. Il governo alcuni anni dopo lo esiliò e lo perseguitò in modo da decretare praticamente la sua rovina economica.

In su 1793 Giovanni Maria Angioy etotu at fatu arribare dae Bono unu grustu de cavalleria militziana che pustis at mantesu a ispesas suas in Casteddu.

In sa capitale est arribadu finas Pietro Muroni cun unu grustu di 37 òmines, chi sa permanèntzia issoro de tres meses l’at pagada su frade Francesco, pàrracu de Semestene, chi a pustis de pagu tempus at a èssere in prima fila in su movimentu antifeudale.

Totu custos pessonàgios, prus chi non dae un’òdiu profundu contra a sos frantzesos,   si sunt cumbintos a gherrare e a fàghere bella figura pro s’isperu de òtènnere un’avantzamentu sotziale, e de àere onores e prebendas de pedire comente cumpensu de sos servìtzios issoro.

“Ma soprattutto occorre ricordare la ricomparsa di un profondo sentimento nazionale sardo che si delinea in quei momenti – est torra  Francioni chi lu narat e deo cun issu – e lo sarà ancor più di lì a poco, come una corposa realtà concreta ed operante”.

 

9. EST ISTADU UNU BENE PRO SA SARDIGNA?

 

Est difìtzile a nàrrere si siat istadu unu bene pro sa Sardigna: istòricos medas, infatis, pensant chi diat èssere istada meda prus ùtile pro s’Isula una vitòria de sas armas frantzesas, ca diat àere fatu agabare su feudalèsimu inserende·la in su  tzircuitu prus mannu de s’economia de s’Europa.

Su fatu istat chi s’invasione frantzesa est istada respinta pro mèritu – de custu non b’at duda peruna mancu dae bandas de sos istòricos filopiemontesos – mescamente de sos Sardos chi – so mentovende a Natale Sanna6   “dopo secoli di inerzia e di supina quiescenza, finalmente consapevoli del proprio valore e la classe dirigente fiera della sua forza e dei risultati ottenuti, credettero giunto il momento di chiedere al re il riconoscimento dei propri diritti, tanto più che a Torino,mentre si concedevano in abbondanza promozioni ed onori ai Piemontesos si ignorava l’elemento sardo”.

Infatis – nos ammentat Girolamo Sotgiu7“seguendo le indicazioni del vicerè Balbiano, le onorificenze militari accordate dal Ministero della Guerra furono tutte concesse, con evidente ingiustizia, alle truppe regolari, che avevano dato così misera prova di sé…e alla Sardegna che aveva conservato alla dinastia il regno concesse ben povera cosa: 24 doti di 60 scudi da distribuire ogni anno per sorteggio tra le zitelle povere e l’istituzione di 4 posti gratuiti nel Collegio dei nobili di Cagliari…”. E àteras cuntzessiones minores.

 

10. SAS CHIMBE DIMANDAS

 

Pro custu  su Parlamentu sardu, formadu dae sos chi si naraiant istamentos: su militare (o feudale), s’eclesiàsticu e su reale, (formadu dae sos rapresentantes de sas tzitades) reunidu in Martzu-Abrile de su 1793, at detzìdidu de imbiare un’ambassada a Torino pro presentare a su soveranu 5 dimandas pretzisas:

1) su de torrare a cunvocare cada deghe annos su Parlamentu, chi non si reuniat dae su 1699;

2) sa cunfirma de totu sas leges e privilègios, finas de sos chi fiant andados in disusu o fiant istados eliminados a bellu a bellu dae sos Savoias mancari b’esseret su tratadu de  Londra;

3) sa cuntzessione a sos “nazionali sardi” de totu sas gàrrigas, francu su tìtulu de vitzerè  e unos cantos vescovados;

4) s’istitutzione de unu Cunsìgiu de istadu, comente òrganu de cunsultare in totu sos afares chi in  antis dipendiant dae s’arbìtriu de su segretàriu ebbìa;

5) s’istitutzione in Torino de unu Ministèriu distintu pro sos afarios de sa Sardigna.

Si trataiat, comente podet bìdere cadaunu, de dimandas pro nudda  revolutzionàrias: non poniant in discussione su sistema sotziale anacronìsticu, nen sas istruturas econòmicas feudales, antzis, in carchi manera tiraiant a las cristallizare. Custas dimandas punnaiant, però, a un’obietivu chi si iscontraiat in manera frontale cun sa polìtica sabauda: fiant diretas a otènnere un’autonomia prus manna, liberende su regnu dae s’assugetamentu cumpletu a sos piemontesos, pro afidare s’aministratzione a sos Sardos etotu.

 

11. SA RISPOSTA DE SU SOVERANU

 

Sa risposta de su re Vittorio Amedeo non solu est istada negativa pro totu sas dimandas, ma est istada finas umiliante pro sos ses membros de sa delegatzione sarda (Munsegnor Aymeric de Làconi e su canònicu Pietro Maria Sisternes de Oblites pro s’istamentu eclesiàsticu; sos avocados Antonio Sircana e Antonio Maria Ramasso pro s’istamentu reale; Girolamo Pitzolo e Domenico Simon pro s’istamentu militare)

Pitzolo, chi sa delegatzione  l’aiat isseberadu pro illustrare sas dimandas, no est istadu mancu retzidu dae su soveranu, ne ascurtadu dae sa Cumissione ingarrigada de esaminare su documentu….Non solu: su ministru Graneri mancu s’est ocupadu de comunicare a sa  delegatzione chi fiat galu in Torino sa detzisione negativa de su re, trasmitende·la diretamente a su vitzerè in Casteddu.

Cummentat  Carta-Raspi8, in manera oportuna : ”Ai Sardi non era concesso più di quanto ricevevano dall’iniziativa sovrana, cioè nulla”. E galu: “Ora più che mai l’avversione contro i Piemontesi non è più solo questione di impieghi e cariche. I Sardi volevano liberarsene non solo perché essi simboleggiavano un dominio anacronistico, avverso all’Autonomia e contrario allo stesso progresso dell’Isola, ma pure e forse soprattutto per esserne ormai insopportabile l’alterigia e la sprezzante invadenza”.

Est in intro de custu cuntestu istòricu corposu chi tocat de situare sa “dispidida” de sos Piemontesos, cuntestu finas psicològicu e culturale.

 

12. CANDO C’ANT BOGADU SOS PIEMONTESOS

 

a. Su fatu

Non b’at mègius de unas cantas istrofas de S’Innu de su Patriotu Sardu iscritu in cussos annos pro nos fàghere cumprèndere s’istadu de ànimu de sos Sardos in antis de sos motos de Casteddu.

 

Fi’ pro sos Piemontesos

Sa Sardigna una cucagna;

Che in sa Indias s’Ispagna

Issos s’incontrant inoghe;

Nos alzaia’ sa ‘oghe

Finzas unu camareri;

O plebeu o cavaglieri,

Si deviat umiliare.

 

 Issos dae custa terra

 Ch’ana ‘ogadu milliones.

Benian senza calzones

E si nd’andaian gallonados.

Mai ch’ esserent istados

Chi c’ ana postu su fogu!

Malaitu cuddu logu

Chi creia’ tale Zenia!

Issos inoghe incontràna

Vantaggiosos imeneos,

Pro issos fin sos impleos,

 Pro issos fin sos onores,

 Sas dignidades mazores

 De cheia, toga e ispada:

 E a su Sardu restàda

 Una fune a s’impiccare.

 

Sos disculos nos mandàna

Pro castigu e curressione,

Cun paga e cun pensione,

 Cun impleu e cun patente.

In Moscovia tale zente

Si mandat a Siberia,

Pro chi morza’ de miseria,

Però non pro guvernare.

 

S’istòricu sardu Girolamo Sotgiu9 goi descrivet su fatu:

“E fu così che il 28 Aprile 1794, come narrano le cronache «si videro i soldati del  reggimento svizzero Smith vestiti in parata». La cosa passò inosservata perché si pensò che si trattasse di esercitazioni militari. Ma « sull’ora del mezzogiorno furono rinforzati i corpi di guardia a tutte le porte, tanto del Castello, come della Marina », e questo fatto cominciò a susci­tare qualche preocupazione fino a quando «sull’un’ora all’incirca, quando la maggior parte del popolo è ritirata a casa e a pranzo, fu spedito un numeroso picchetto di soldati comandato da un Capitano Tenente e tamburo battente con due Aiutanti ed il Maggiore della piazza» ad arrestare Vincenzo Cabras, «Avvo­cato dei più accreditati e ben imparentato nel sobborgo di Stam­pace », nonché il genero avv. Bernardo Pintor e il fratello Efisio Luigi Pintor, che poté sfuggire alla cattura perché assente.

Sos duos arrestados nche los ant giutos a sa turre de S. Pancràtziu e deretu ant serradu totu sas gennas, in s’ìnteri chi su pòpulu si fiat giai reunidu faghende sonu.

Manno narat chi Cabras fiat « un vecchio venerando per dottrina e probità », chi in sa pràtica longa de sa professione aiat « tratto a sé amistà e clientele in gran numero », e Efisio Pintor, chi fiat fuìdu dae s’arrestu, «benché in giovane età [era] uno dei dottori più illustri del foro Cagliaritano, nel quale brillava per pronto e sagace giudizio e per vigoroso ragionare » .

S’arrestu de òmines connotos finas pro sa partetzipatzione ativa a sa bida pùblica est partu deretu su chi probabilmente deviat èssere: su cumintzu de una rapresàglia prus manna.

Pro custu sunt acudidas deretu chentinas, mìgias de pessones chi ant assaltadu sas gennas, brusiende·la  o ghetende·nche·las, sunt intradas a poderìu in sos corpos de guàrdia, ant disarmadu sos sordados, at cunchistadu su bastione e sas baterìas de sos cannones . Totu custu in su bighinadu de Stampace, in ue bi fiant istados sos arrestos. A pustis chi s’est ribelladu  Stampace si sunt ribellados deretu sos bighinados de Villanova e de sa Marina.

Sa truma de gente, superada sa resistèntzia de sos sordados, at abertu sas gennas chi ischirriaiant sos bighinados s’unu dae s’àteru, e sa massa de su pòpulu unida  est pòtida andare chirru a sas gennas de su Casteddu.

In sos iscontros sunt mortos unos cantos òmines de su pòpulu e unos cantos sordados. S’assaltu a su Casteddu, in ue su vitzerè cheriat organizare una resistèntzia prus forte, b’est istadu deretu. A pustis chi ant brusiadu sa genna  e chi ant imbaradu iscalas longas a sos muros, «facendo scala delle loro spalle l’uno sopra l’altro», sos dimustrantes sunt resessidos a intrare in sos locales in ue bi fiant sas trupas pro difèndere su vitzerè  e su cuartieri generale suo.

A nàrrere su beru, s’iscontru est duradu pagu. Semper padre Napoli contat chi deretu «si vidde la poca voglia avean gli svizzeri di offendere i paesani, poiché essendo iví di guardia in buon numero neppure tiravano una fucilata ». S’ùnica resistèntzia, mancari siat durada pagu, l’ant fata sos dragones Piemontesos.

Duncas in pagu tempus ant cunchistadu su palatzu de su vitzerè  e totu sa tzitade s’est agatada in podere de sos ribelles.

Sos istamentos, in su contu chi ant fatu de su chi fiat capitadu in unu Manifesto giustificativo, imbiadu a su soveranu, e chi, contraponende su cumportamentu malu de sos funtzionàrios a sa benevolèntzia e sabiore de su re, espressat sa bolunatade de torrare a istabilire in presse un’acordu cun su podere de su re, gai referint a propòsitu de su chi est capitadu a pustis:

“Resosi il Popolo padrone di tutto il Castello, e in particolare del Palazzo viceregio, calmò in un momento tutta la sua furia e fu tenero spettacolo il vedere allora confusamente abbracciati i soldati coi cit­tadini. Al Viceré che temeva tutto dal giusto sdegno di un Popolo irritato si presentarono alcuni cittadini e riconoscendo in lui l’eccelso carattere di rappresentante di Sua Maestà, non solo lo rassicurarono intorno ai suoi timori, ma si astennero financo da ogni tratto ingiu­rioso ed altero, ed esprimendo la volontà dello stesso Popolo prete­sero unicamente per sua soddisfazione lo scommiato dall’isola di tutti i Piemontesi impiegati e non impiegati non eccettuato esso Viceré, a riserva di Monsignore Arcivescovo di Cagliari e degli altri prelati di quella nazione”.

Pustis, a testimonìa de sa continuidade de guvernu, s’est reunidu, cunforme a sos ordinamentos de su regnu, su magistradu de sa Reale Udièntzia, cun sa partetzipazione de sos membros sardos ebbìa, chi at detzìdidu sas modalidades de su scommiato de sos Piemontesos.Duncas, su 7 maju de su 1794, 514 tra Piemontesos savoiardos e niz­zardos sunt istados custrintos a lassare s’ìsula, e, «divulgata per tutto il Regno l’espulsione da Cagliari dei Piemontesi, fu univer­sale l’approvazione »(8);in S’Alighera ant fatu sa matessi cosa e, a pustis de carchi resistèntzia, finas Tàtari at sighidu s’esèmpiu de sa capitale. E no est mancadu, in sa die drammàtica de su scommiato da Casteddu, finas su gestu mannu  de tramandare a s’istòria: «La piazza che dalla porta di Villanova mette nel Castello era ingom­bra di popolani della classe più umile. Erano carrettaj, facchini, beccai, ortolani ed altri di simile fatta, gente poco ausata a squisi­tezza di tratti», cando sa pratza l’ant rugrada unos cantos carros chi « scendevano dal Castello nel quale aveano avuto stanza i mag­giori ministri », giughende « al porto le loro masserizie con quelle del viceré ». Cando est arribada totu custa « abbondanza di car­riaggi », s’at intesu una boghe ebbìa:

Ecco le ricchezze sarde trasformate in ricchezza straniera: non giungeano qui con tanto peso di bagagli o con questa dovizia di guarnimenti:  assottigliati ci veniano e scarsi quelli che oggi si dipar­tono con fortuna così voluminosa. Buoni noi e peggio che buoni, se lasciamo che abbiano il bando con questi stranieri anche le robe che erano nostre.

E colare dae sas paraulas a sos fatos diat èssere istadu inevitàbile, si no essere chi unu masellaju, Francesco Leccis, cumpresu cantu fiat indignu custu cumportamentu, est artziadu subra de  una panca, e tenende in manu unu lepone comente chi esseret un’iscetru de araldu, firmade·bos, abòghinat a cussas pessones furiosas:

quale viltà per voi, quale onta a tutti noi! Non si dirà più che la Sardegna ha bandito gli stranieri per insofferenza di dominio, si dirà che si è sollevata per ingordigia di preda. La Nazione volea cacciarli e voi li spogliate? E, esortados sos carreteris a si mòvere, «la folla si bipartiva, e le voci erano chete, e l’onore di quella critica giornata era salvata da un beccaio » .

In manera prus pagu aulica  de Manno, padre Napoli contat sa matessi cosa:

«Lasciateli andare – paret chi apat naradu Leccis che i sardi benché poveri non han bisogno della M… dei Piemontesi, paraulas chi ant impressionadu s’ispìritu de cussa plebe, chi deretu at rispostu cun su limbàgiu suo: «aicci narras tui? chi si fassada, cioè: così dici tu? che si faccia».

S’episòdiu, cale chi siat s’istile chi l’ant contadu, paret chi cunfirmet, cun s’immaginosidade sua, chi, a unu fatu de una gravidade estrema, sos chi nde fiant istados protagonistas cheriant dare unu significadu su prus pagu drammàticu possìbile”.

 

b. Su significadu simbolicu de Sa die de sa Sardigna

Pro ammentare sa dispidida de sos Piemontesos est nàschida ”Sa Die, giornata del popolo sardo” –ma deo prefèrgio a li nàrrere “Festa natzionale de sos Sardos” – cun sa lege  n.44 de su 14 Cabudanni de su 1993. Cun issa sa Regione Autònoma de sa Sardigna at chertu istituire una die de su pòpulu sardu, de tzelebrare su 28 de Abrile de cada annu, in ammentu – fia narende – de sa rebellìa populare de su 28 de Abrile de su 1794, est a nàrrere de sos “Vespri sardi” chi nch’ant giutu a s’espulsione dae Casteddu e dae s’Isula de sos Piemontesos e de àteros istràngios fideles a sa corte sabauda, inclùdidu su Vitzeré Balbiano chi nemos podiat bìdere.

Su problema chi oe tenimus in dae in antis, a livellu mescamente culturale, ap’iscirtu deo etotu10    no est tantu su de torrare a pònnere in discussione sa data o, peus, su balore matessi de una « Festa natzionale sarda», ma de non nche la torrare a unu ritu ebbìa, a una vacàntzia iscolàstica ebia o a un’eventu petzi folclòricu e de festa.

Su problema est su de la cambiare in un’ocasione de istùdiu – mescamente in sas iscolas – de s’istòria e de sa cultura sarda, de cunfrontu e de discussione collettiva e populare, pro cumprèndere su chi semus istados, su chi semus e cherimus èssere; pro difèndere e isvilupare s’identidade nostra e sa cussèntzia nostra de pòpulu e de natzione; pro gherrare pro una Comunidade moderna e soverana, chi siat bona a pònnere in campu s’orgògliu e su protagonismu de sos Sardos, detzisos, in fines, a otènnere unu riscatu, pro chi bi siat unu tempus benidore de ditzosidade e de bonistare, lassende·si in palas sa rassignatzione, sas lamentas, sos prantos e sos cumplessos de inferioridade e aende s’ànimu de « nche bogare» sos « Piemontesos noos» o romanos o milanesos chi siant, non prus pagu barrosos, prepotentes isfrutadores e «tirannos» de cussos dispididos dae Casteddu su 28 de Abrile de su 1794”.   

“Fu un momento esaltante – at iscritu Giovanni Lilliu – fu un’azione, poi bloccata dalla reazione «realista», tesa a procurare un salto di qualità storica. Fu il tentativo di ottenere il passaggio da una Sardegna asservita al feudalesimo ad una Sardegna libera, fondando nell’autonomia, nel riscatto della coscienza e dell’identità di popolo una nuova patria sarda, una nazione protagonista”.

Semper e cando, lassende a un’ala totu custu e s’eventu particulare, su chi contat oe est su balore simbòlicu de autocussèntzia istòrica e de fortza unificante. Perunu torròngiu in palas nostàlgicu o risentidu cara a su tempus coladu, duncas: ma su tempus coladu sepultadu, cuadu, rimòvidu, si tratat, in antis de totu,  de nche lu tirare dae suta de terra  e de lu connòschere, a manera chi diventet fatu nou chi intèrrogat s’esperièntzia de su tempus atuale, pro pònnere fronte a su tempus presente in s’atualidade drammàtica sua, pro definire un’orizonte de sensu, pro nos situare e pro abitare, abertos a s’alenu suo, su mundu, gherrende contra a su tempus de s’ismèntigu. Unu tempus coladu chi –pèrdidu petzi in aparièntzia – tocat de l’agatare ca est durada, eredidade, cussèntzia. In issu, infatis, si inferchit su balore de s’’Identidade, no istàticu e tancadu, non memòria cristallizada ma patrimòniu chi benit dae largu e fundamentu in ue fàghere falare aportos noos de culturas, de bidas individuales e sotziales chi determinant semper identidades noas.

Su messàgiu de Sa die est diretu mescamente a sos giòvanos e s’ocasione istòrico-culturale est destinada in antis de totu a sos istudentes, pro chi otèngiant sa cunsapevolesa de apartènnere a un’istòria e a una tzivilidade e de ereditare unu patrimòniu culturale, linguìsticu,  artìsticu e musicale, ricu de siendas de elaborare e cunfrontare cun esperièntzias e propostas de unu mundu prus mannu e cumplessu. In ue, moende dae raighinas seguras e frunidos de alas fortes, potzant bolare in artu: sos giòvanos e non solu .

 

c. Sa post dispidida

Cun sa bogadura de su vitzerè e de sos Piemontesos, su guvernu (in ue sos Istamentos s’aiant leadu su diritu de interferire) l’at assuntu sa Reale Udièntzia, dominada dae Giovanni Maria Angioy, e sa difesa l’ant afidada a sa milìtzia populare de Sulis. Cumintzat in custu mamentu un’època prena de contraditziones: a un’ala, rica de isperos e de progetos pro s’Autoguvernu, a s’àtera cun una prevalèntzia perigulosa de interessos e disìgios personales e de grupu, cun traitorìas e trasformismos, oportunismos e ambitziones.

Andada male, in s’ìnteri, sa missione a Tori­no, sunt ghirados a domo Sircana e   Pitzolo. “In quest’ultimo, tut­tavia, – iscriet Natale Sanna11che pur con la sua lettera era stato (a quanto almeno si diceva) uno dei principali sobillatori della rivolta del 28 aprile, si notava uno strano cambiamento: biasimava la sommossa ed i suoi capi, proclamava doversi ristabilire l’ordine turbato dalla disubbidienza alle disposizioni reali, ac­cusava aspramente Domenico Simon come uno dei principali responsabilii del fallimento della missione“.

Sa defetzione de Pitzolo, coladu a sos cunservadores, at fatu prus forte s’àtera fatzione, chi li naraiant de sos giacobinos (tèrmine, forsis, impròpiu, ma chi tando fiat de moda), cumandada dae Cabras, Pintor, Sulis, Mus­so e, mescamente, dae Angioy.

“In questo ribollimento di odi e di fazioni, – iscriet galu Sanna – un inaspettato provvedi­mento del governo di Torino sembrò dar ragione a coloro che accusavano Pitzolo di essersi lasciato corrompere da segrete promesse di impieghi e di prebende”.

Su ministru nou, su conte Avogadro de Quaregna, aiat nominadu de autoridade, sena tènnere contu de su sistema antigu de sas ternas, sos artos ufitziales noos: regente sa Reale Cantzillerìa s’avocadu Gavino Cocco, guvernadore de Tàtari su cavalieri Santuccio, generale de sas milìtzias su marchesu Paliaccio de sa Planargía, chi totus ischiant chi fiat reatzionàriu, e, in fines, suvrinten­dente de su Regnu su cavalieri Pitzolo. Sa gente aiat protestadu a sa prus arta:  naraiant chi sas nòminas non fiant legales  ca no aiant tentu contu de s’usu de sas ternas, acusaiant de ispergiuru a Pitzolo pro no èssere istadu fidele a su giuramentu fatu in antis de mòvere pro Torino, ma mescamente timiant s’ispìritu reatzionàriu de  Planargia chi si naraiat chi cheriat restaurare s’òrdine antigu e reprìmere cun duresa sos capos de sa rebellìa contra a sos Piemontesos su 24 de Abrile. In prus, timiat chi, siat  Pitzolo, siat Planargia, aerent riservadu a issos e a sos amigos issoro  “reatzionàrios” gàrrigas, benefìtzios e impiegos, ponende a un’ala in manera rigorosa sos “democràticos”.

 Non si podet sighire in su contu sena si dimandare ite fiant sos obietivos chi su movimentu populare cheriat lograre boghende·nche  dae s’ìsula sos Piemontesos e su vitzerè etotu.

A propòsitu de sa rebellìa de  Casteddu, de sas cosas chi sunt capitadas a pustis e de sa parte chi at tentu Giomaria Angioy b’at, infatis, unu dibàtidu istoriogràficu, chi, dae su cumintzu, cun sas òperas de  Manno e de Sulis, s’est intritzidu a forte cun motivatziones polìticas chi finas oe podent influìre in unu giudìtziu curretu subra de sos eventos.

Sos populanos de Casteddu, chi in palas issoro operaiant pessonàgios influentes de orientamentu democràticu e giacobinu, si proponiant, comente paret chi pensaiat  Manno, de nche bogare sos ordinamentos traditzionales e, sighende s’esèmpiu frantzesu, arribare a sa costitutzione de una repùblica sarda? O, imbetzes, e de seguru rennovende, mancari cun una valèntzia polìtica diferente, torrare a cunchistare «i privilegi tradizionali» usurpados in manera progressiva dae sos Piemontesos, a manera de assegurare a su regnu unu guvernu rispetosu de sos interessos de sa populatzione locale?

E, in custu cuadru, cale sa funtzione de Giovanni Maria Angioy, de seguru sa figura prus importante e balorosa de su movimentu cumplessivu? Sa de chie, dae su cumintzu,  aiat craru chi s’obietivu fiat una Sardigna republicana e non prus feudale e, in funtzione de s’otenimentu de custu obietivu, regulaiat sas mossas suas e de sas fortzas polìticas chi lu sighiant? O sa, imbetzes, de chie adeguaiat s’istrategìa sua a sos eventos e a s’aumentu de sa mobilitatzioone de massa, cambiende·la in manera progressiva, finas a nd’èssere bintu, finas pro mancàntzia de unu disignu istratègicu initziale fraigadu cunforme a una valutatzione sèria de sas fortzas chi diat èssere istadu possìbile a mobilitare?

Benit male a torrare imposta a custas dimandas. Tocat de istudiare in manera prus sèria cussos annos terrorosos e, in su matessi tempus, fecundos a beru: in ue s’ant a pònnere sas premissas de su riscatu e de s’Autonomìa de su pòpulu sardu.

De seguru – pro impitare sa prosa istòrica de Girolamo Sotgiu12 – “i protagonisti di quelle vicende in realtà erano non tessitori di miserabili congiure o espressione di improvvide rivalità campanilistiche o, nella migliore delle ipotesi, ambiziosi riformatori sociali, ma gli interpreti di un disegno globale di rinnovamento politico e sociale della Sardegna, in accordo con lo spirito dei tempi…”.

E quel periodo della storia della Sardegna, non solo il triennio rivoluzionario ma l’intero decennio (1789-1799) seppure si chiude – sighit Sotgiu – con la sconfitta delle forze politiche e sociali che lottavano per una trasformazione profonda della società isolana ha tuttavia rappresentato il punto di riferimento per quanti successivamente hanno speso il loro impegno per liberare l’Isola dalla subalternità e dalla arretratezza”.

In mesu de sos protagonistas de custu disignu cumplessivu de riscatu polìticu, econòmicu e sotziale e de autonomìa identitària, essit a campu cun fortza e in manera crara sa figura di Giovanni Maria Angioy.   

 

 

13. SA FIGURA DE ZUANNE MARIA ANGIOY

 

 La sua figura – iscriet s’istoricu Federico Francioni13nella storia del suo tempo è stata a lungo oggetto di controversie, a volte di esaltazioni, a volte di accuse, spesso condizionate da un dibattito politico contingente, che prendevano particolarmente di mira sue indecisioni e,  «doppiezze»”.

Oe, imbetzes, tocat de chircare de cumprendere in manera aprofondida sas resones de sas dudas e finas de sas ambiguidades chi, a unu primu esamene, parent sas fases e sas carateristicas prus marcadas de sa biografia angioyana. Ma non si podet faghere a mancu, in antis de totu, de indagare in sas origines de sas gherras antifeudales chi cun issas ant maturadu istantzias comunes siat a su mundu de su sartu siat a grupos de sa borghesia isulana chi fiat naschende.

Est essenziale, in prus, a non perdere de bista su cuadru in ue cherent collocare sos eventos sardos: s’iscenariu dramaticu dominadu dae sa ruta dell’ancien regime,dae sos isetos belle messianicos de liberazione de sas massas rurales, dae s’atzione de élites animosas e intransigentes e dae sos «alberi della libertà».

In custa manera ebia at a essere possibile a torrare a ponnere in discussione istereotipos – chi galu bi sunt – de una Sardigna posta a un’ala semper, dae totu sas grandu correntes revolutzionarias, politicas, culturales e intelletuales de s’Europa moderna.

 

14. ANGIOY CULTIVADORE E IMPRENDIDORE, PROFESSORE DE DIRITU CANONICU E GIUIGHE DE SA REALE UDIENTZIA.

 

Sa bida de Angioy no est petzi una trata, unu biculu, in s’istoria suterranea de sas longues durées e de sos protzessos de trasformazione chi ant rugradu sa sotziedade sarda. S’istoria politica e umana sua leat, infatis, unu valore emblematicu ca rifletit sa parabola de una leva intrea de sardos, bivida intre sas realitzatziones de su «riformismo» sabaudu, una decada de bulugios revolutzionarios e sa restaurazione sena piedade de sos primos annos de s’Otighentos.

In cussu cuntestu si inserit finas s’atividade de Angioy, inprendidore agrariu e manifatureri, professore de diritu canonicu e artu funtzionariu de s’Istadu: est infatis giuighe de sa Reale Udientzia.

Comente giuighe de sa Reale Udientzia faghet parte de sa Giunta istamentaria formada dae duos membros de cadaunu de sos bratzos parlamentares. Mancari abarret in umbra in sos annos de sas rebellias tzitadinas e de sos motos antipiemontesos; mancari s’istoricu filosavoia Zuseppe Manno, proende a faghere pensare male de issu, insinuat chi issu e totu esseret tramende finas tando e duncas b’intraiat cun sa dispidida de sos piemontesos, a parrere de medas istoricos sardos,  – cumintzende dae Sulis – si diat afirmare comente su capu cun prus autoridade de su Partidu democraticu e comente s’esponente prus importante de unu grupu de intelletuales influentzadu meda dae s’Illuminismu e dae su Giacobinismu, solu a pustis de sa bogadura dae Casteddu de sos piemontesos.

 

15. ANGIOY E SOS MOTOS DE SU 1795

 

Sos motos de su 1795 – iscriet galu Francioni – “ a differenza di quelli del 1793, che in genere erano stati guidati da gruppi interni ai villaggi, sono proceduti da un’intensa attività di propaganda non solo antifeudale ma anche politica. Infatti insieme alle ribellioni nelle campagne si darà vita ai cosiddetti “strumenti di unione” ovvero a “patti” fra ville e paesi, per esempio fra Thiesi, Bessude, Borutta e Cheremule il 24 novembre 1795 e in seguito fra Bonorva, Semestene e Rebeccu nel Sassarese. In essi le persone giuravano di non riconoscere più alcun feudatario”.

Mentre gli storici Lorenzo e Vittoria Del Piano14 scrivono che “Lo sbocco di questo ampio movimento autenticamente rivoluzionario e sociale perché metteva radicalmente in discussione i capisaldi del sistema vigente nelle campagne, fu l’assedio di Sassari” .

Cun su cale ant custrintu sa tzitade a si rendere, a pustis de un’iscambiu de fusiladas cun sa guarnigione. Sos capos, su notaiu giovanu casteddargiu Frantziscu Cilocco e Gioachino Mundula ant arrestadu su governatore Santucciu e s’archiepiscamu della Torre, mentres sos feudatarios sunt resessidos a fuire in tempus, andende in antis in Corsica e pustis in su Continente.

In intro de custu movimentu antifeudale corposu, de riscatu economicu, sotziale ma peri culturale-giuridicu, in una paraula, natzionale, de sos massagios e de sos sartos, si inserit su “revolutzionariu” Zuanne Maria Angioy.

 

 

16. ANGIOY, “ALTERNOS”

 

In s’interi chi in su cabu de subra b’est su fogu antifeudale, cun sas agitatziones chi sighint e s’isparghent in sas biddas de su de Tatari, sos Istamentos proponent a su vitzerè Vivalda de nominare A ngioy alternos cun poderes tziviles, militares e giuditziarios uguales a sos de su vitzerè . Su canonicu Sisternes si diat essere bantadu, a pustis, de aère propostu su numene de Angioy pro l’allargare dae Casteddu e gasi indebilitare su partidu suo. De seguru su lumene suo l’ant fatu ca fiat una pessone sabia e ca issu solu, gratizas a su podere e a su prestigiu chi teniat e a sa cumpetentzia in materia de diritu feudale, ma finas ca fiat originariu de sa Sardigna settentrionale, diat aère  poidu torrare a istabilire s’ordine in su Logudoro.

S’intelletuale de Bono at atzetadu, pensende chi cun cussu rolu, diat aère afortidu sas positziones suas ma finas sas de parte politica sua, fundadas de seguru in s’abolitzione de su feudalesimu in primis. Su viagiu a Tatari est istadu a beru unu triunfu: sustenidores armados e entusiastas si sunt unidos a issu durante su viagiu, ca lu bidiant comente su liberadore dae s’opressione feudale. E giustamente. Finas ca est resessidu a cumponere cunflitos e agitatziones, a torrare a ponnere in paghe medas personagios, a liberare presoneris frundidos – iscriet Vittorio Angius –  in sotterranee oscure fetentissine carceri”.

 

17. ANGIOY IN TATARI

 

Acasagiuadu in Tatari dae su populu in festa e in birilli – finas sos munsegnores l’aiant retzidu in Catedrale cun su Te Deum de ringratziamentu – in pagu tempus at torradu a ponnere a postu s’aministratzione de sa giustizia e de sa cosa publica, at costituidu una politzia urbana bene organitzada e at dadu, duncas, prus seguresa a sa tzitade, at predipostu trabaglios de utilidade publica a medas disocupados, s’at fatu mandare dae Casteddu su trigu chi aiant pedidu inutilmente cando prus manna fiat sa cuntierra intre sas duas tzitades: pro custa opera sua at otentu una popularidade manna a beru. In s’interi sos vassallos chi non bidiant s’ora de si liberare dae s’iscravitudine feudale (est a narrere “de si bogare sa cadena dae su tuiu”: comente naraiat su retore Murroni, amigu e sustenidore de Angioy) e de otennere su riscatu de sos feudos, ant sighidu in s’istipulatzione de sos patos de s’annu in antis: su 17 de martzu de su 1796 baranta  (40) biddas de su cabu de susu, cunfederendesi ant giuradu in manera solenne de non reconnoschere prus nen de cherrere dipendere dae sos barones. Angioy non podiat no essere de acordu cun issos e los at reconnotos: in una litera imbiada su 9 de lampadas de su 1796 a su vizterè dae Aristanis, in marcia malassortada chirru a Casteddu chi luego at a cumintzare, at chircadu de giustificare s’atzione de sos abitantes de sas biddas reconnoschende sa dramatitzidade de s’opressione feudale chi non fiat prus possibile a cuntennere e a gestire e chi fiat assurdu e controprodutivu chircare de reprimere.

Non faghiat peroe sos contos cun sa controparte: sos barones chi totu cheriant francu s’abolitzione de sos feudos, cumintzende dae su vitzerè. A su puntu chi sos inimigos suos ant organitzadu durante sa permanentzia sua in Tatari una congiura, iscoberta in abrile. S’est detzisu duncas – iscriet Natale Sanna15 di impressionare gli Stamenti con una dimostrazione di forza, che facesse loro comprendere che il moto antifeudale era seguito da tutta la popolazione e che era ormai inarrestabile”.

Duncas Angioy at lassadu Tatari e est andadu chirru a Casteddu.

 

18. ANGIOY E SA MARCIA CHIRRU A CASTEDDU: SA FINE SUA E SA FINE DE UNU BISU…

 

Su duos de lampadas de su 1796 s’Alternos est andadu chirru a Casteddu, acumpangiadu dae unu grustu mannu de dragones, amigos e militzianos: in su Logudoro si sunt ripedidas sas iscenas de cunsensu entusiasticu de s’annu in antis. In Semestene, peroe l’est arribadu una comunicazione dae Bosa a propositu de su fatu chi si fiant amaniende pro li parare fronte in Santu Leonardu,”fatta sequestrare la posta diretta a Sassari, iscrient Lorenzo e Vittoria Del Piano16ebbe conferma delle misure che venivano prese contro di lui”.

Infatis in Macumele, unos cantos populanos, cumbintos, paret, dae proprietarios ricos, ant chircadu de no lu fagher colare, e duncas issu est devidu intrare cun sa fortza. Sigomente finas Bortigali fiat contra a issu, est andadu chirru a Santu Lussurgiu e s’oto de lampadas est arribadu a curtzu a Aristanis.

In sa capitale sa noa chi un’esertzitu si fiat acurtziende at assustadu a su vitzerè chi at reunidu sos Istamentos. Totus si sunt postos contra a Angioy: finas sos chi fiant istados partigianos suos comente a Pintor, Cabras e Sulis. A dolu mannu, torrados deretu suta de sas alas mannas de su podere in cambiu de privilegios,de prebendas e de ufitzios. In cambiu de unu pratu de lentigia.

 

Bibliografia

1. Comente testu ap’impreadu Su patriota sardu a sos feudatarios, Luciano Carta, Editore CUEC-Centro di studi filologici sardi, Cagliari 2002.

2. Piero Marcialis, Sa dì de s’acciappa, dramma storico in due tempi e sette quadri, Condaghes editore, Sassari, 1996.

3. Girolamo Sotgiu, L’insurrezione a Cagliari del 28 aprile 1794, AM&D, Cagliari, 2000.

4. Girolamo Sotgiu, Storia della Sardegna sabauda, Editore Laterza, Roma-Bari, 1984.

5. Federico Francioni, Giovanni Maria Angioy nella storia del suo tempo, Della Torre Editore, Cagliari, 1985.

6. Natale Sanna, Il cammino dei Sardi, volume III, Editrice Sardegna, 1986.

7. Girolamo Sotgiu, L’insurrezione a Cagliari del 28 aprile 1794, op. cit.

8. Raimondo Carta Raspi, Storia della Sardegna, Mursi editore, Cagliari 1971.

9. Girolamo Sotgiu, Storia della Sardegna sabauda, op. cit.

10. Frantziscu Casula-Zuanna Cottu, Zuanne Maria Angioy, Alfa Editrice, Quartu Sant’Elena  2007.

11. Natale Sanna, Il cammino dei Sardi, op. cit.

12. Girolamo Sotgiu, presentazione di Storia dei torbidi a cura di Luciano Carta, Edisar, Cagliari 1994.

13. Federico Francioni, Giovanni Maria Angioy nella storia del suo tempo, op. cit.

14. Lorenzo e Vittoria Del Piano, Giovanni Maria Angioy e il periodo rivoluzionario 1793-1812, Edizioni C. R. Quartu 2000.

15. Natale Sanna, Il cammino dei Sardi, op. cit.

16. Lorenzo e Vittoria Del Piano, op. cit.