Corso di Letteratura e poesia sarda tenuto all’Università della Terza Età di Quartu da
Francesco CASULA
Lezione 13° Quartu 26-1-2012
ANTIOCO CASULA (Noto MONTANARU)
Il più noto poeta in lingua sarda (1878-1957)
Antioco Casula (meglio noto con il popolare pseudonimo di Montanaru) nasce a Desulo (Nu) nel cuore della Barbagia, ai piedi del Gennargentu, il 14 Novembre del 1878. Frequenta le scuole elementari nel suo paese e il Ginnasio a Lanusei e Cagliari. Abbandona gli studi a 16 anni e a 18 si arruola nell’arma dei carabinieri, il che gli permette di girare tutta l’Isola e di conoscere usi e costumi ma soprattutto le diverse varietà della Lingua sarda.
Inizia a poetare e alcuni dei suoi primi canti vengono pubblicati nella “Piccola Rivista” che tra il 1898 e il 1900 usciva a Cagliari, diretta da Ugo Ranieri, letterato e amico di Pascarella, Scarfoglio e D’Annunzio. Nel 1904 i suoi versi giovanili vengono raccolti in un volume col titolo Boghes de Barbagia (Voci di Barbagia) rivelandosi ai lettori sardi e a critici come Raffa Garzia e Antonio Scano, ma soprattutto a scrittori come Grazia Deledda e Sebastiano Satta, cui rimase legato da amicizia fraterna.
Il successo letterario lo spinge ad abbandonare la carriera militare: rientra a Desulo dove gli viene affidato l’Ufficio postale. E’ colpito da una serie di disgrazie familiari (gli muore il figlio maggiore e nel 1916, dopo due anni di sofferenze per una malattia incurabile, la moglie).
Nel 1922 pubblica il suo secondo volume di poesie col titolo Cantigos d’Ennargentu (Canti del Gennargentu) incontrando un grande successo di critica e di lettori, tanto da essere ormai considerato uno dei maggiori poeti sardi. Alcuni suoi canti vengono tradotti in francese, tedesco e Inglese.
Montanaru continua a scrivere in Lingua sarda, nella variante logudorese perché –scrive in un manoscritto- è “L’idioma che mirabilmente si presta ad ogni genere di componimento, in prosa come in versi, ritenuto per molto tempo la sola lingua letteraria dei sardi”.
Conseguito il diploma di maestro elementare inizia, sempre a Desulo, la carriera di insegnante conducendo una battaglia per “diffondere l’uso della lingua sarda in tutte le scuole di ogni ordine e grado”: così scrive in un suo diario.
Nel 1925 a Milano rappresenta la Sardegna al primo Congresso nazionale dei dialetti d’Italia.
Aderisce al Fascismo ma ben presto si scontra con i gerarchi tanto che nel 1928 fu deferito “Alla Commissione politica di disciplina” e chiuso nel carcere di Nuoro in attesa di giudizio: fra i numerosissimi capi di accusa quello di aver favorito dei banditi erranti nel Gennargentu. Viene assolto per non aver commesso nessuno dei reati attribuitigli e rimesso in libertà, ma rimase per qualche tempo sotto la minaccia del confino.
Negli anni successivi la morte gli portò via altri due figli. Così fra disgrazie familiari e carcere, il suo animo ne rimane drammaticamente ferito. E’ di questo suo momento esistenziale il suo terzo volume di poesie: Sos cantos de sa solitudine (I canti della solitudine) pubblicati nel 1933, in cui il poeta si indirizza verso temi più intimi.
Dal 1934 la vita di Montanaru si svolge tranquilla nel suo villaggio: il rombo delle guerre arriva fievole, solo come lontana eco fra i boschi di lecci e di castani che continuano a ispirarlo.
Dopo la caduta del fascismo milita nel Partito sardo d’azione, con idee separatiste, sognando ancora che la sua poesia potesse scuotere i “fratelli sardi” dal loro conformismo secolare. Nel dopoguerra inoltre fa parte della Giuria del Concorso nazionale di poesia dialettale, presieduta da Giuseppe Ungaretti, per cui ebbe occasione di intensificare i rapporti epistolari con molti scrittori, fra cui l’allora giovanissimo Pier Paolo Pasolini.
Nel 1950, a 72 anni pubblica un volumetto di poesie dal titolo Sa Lantia (La Lampada), molto polemico per la mancata assegnazione del Premio di poesia “Grazia Deledda”. Nel 1953, a 75 anni è colpito da una paralisi. Quattro anni dopo, il 3 Marzo 1957 muore. Nel 1978 escono postumi i volumi Sas ultimas canzones (Le ultime canzoni) e Cantigos de amargura (Canti di amarezza).
1. Est una notte ‘e luna,
de cuddas lunas de atonzu giaras,
chi cando tue t’acciaras
a la ‘ider’ andare,
isperas novamente in sa fortuna.
Hat piòpidu tantu
tottu sa die. Pariat sa terra
in s’adde e in sa serra,
tra sos fenos siccados,
bestida de antighissimu piantu.
Ma ecco in su serenu
avanzare sa notte;
giaru chelu risplendere; e che velu
de isposa, sa luna,
bestit de biancore onzi terrenu.
2. A Bustianu Satta
Enìmus, caru frade, da ogn’ala
de custa nostra terra.
Falamus dae sa serra,
dae pianos bessimus u’est mala
S’aéra e i sa zente est bona tantu.
Benìmus tott’a tie
pro ammentare sa die
chi Nuoro cun Sardigna t’hat piantu.
Ite tristu, campanas de Nuoro,
s’annunziu ch’hazis dadu,
cando si fit firmadu
s’ardente sardignolu suo coro.
Dae s’add’e Marreri a Cologone
a Grumene a Sa Serra,
in tottu custa terra
chi fit sa manna sua passione,
Passeit cust’annunziu a sos bios:
«Est mortu Bustianu».
Cudd’ispiritu sanu,
cantadore de buscos e de rios,
De pastores potentes e pizzinnos;
s’anima galiarda
de custa zente sarda,
su mastru de canzones e de innos
Fit distesu pro sempre senza vida
in d’un’iscura losa.
Sa lughe gloriosa
chi fit de sa Barbagia guida
Pro semper’istutada. Oh ite dolu,
ite dannu, Sardigna!
Sa oghe pius digna
Ch’ischiat rivelare dogni dolu
E naraiat dogni nostra pena
Dogn’impetu potente
chi a sa nostra zente
pariat de truncare sa cadena,
Muda pro sempre fidi. E nois solos
in cuss’umidu atonzu
restemus. Dogn’aronzu
fit nieddu e sos chelos senza olos.
Sa terra senza irde desolada
chei sa nostra zente,
in silenziu ardente,
fit già a sa dura pena preparada.
E benzeit sa pena capitale,
sa terribile gherra.
Tremeit custa terra,
che mare cando tirat maestrale.
Sos pastores chi tue hasa cantadu,
sos umiles massagios,
sos fortes operagios
de custa terra chi tant’has amadu,
Sos bellos istudentes, su fiore
de Sardigna, s’isperu
d’unu cras mannu e veru
apostolos de dottrina e de amore,
Partein a sa gherra volunteris
pro formare sa dura
brigata pius segura
de sos italianos gherrieris.
Ite gloria, o frade, e it’onore
pro sa nostra Sardigna,
mustrada che insigna
d’umanos ardimentos e valore.
E tue non bi fisti, o frade mannu,
a cantare s’andada
de cussa zent’armada
animosa che caddu andend’a pannu.
E non bi fisti cando sun torrados
fortes vittoriosos,
semplices, generosos
cun signos de valore decorados.
Chissà cun cale versu s’altu cantu
dias haer cumpostu
pro dogn’eroe nostru,
pro sas femminas sardas in piantu,
In luttu e in silenziu suffrinde
in sas desertas biddas:
mammas, sorres, pobiddas
dogni trista miseria patinde
Pro chi vanu no esset s’ispettare
sos parentes amados.
E sos nostros soldados
subra s’antigu olvidu secolare
Unu ponte de sambene han distesu
pro chi tra Continente
Ei sa nostra zente
Non bi siet pius su mar’in mesu
Ca sa Brigata Sassari est sa gloria
d’Italia pius vera;
est issa sa bandera
chi luminosa isplendet in s’istoria.
S’istoria de Sardigna rinnovada
potente e pius bona,
chi a ti fagher corona
beni oe a sa tua los’amada.
3. A sa giaia mia
Tant ‘annos giaia mia est’intro campusantu,
tant’annos est chi deo pro issa hapo piantu.
Ma no est mortu in coro s’affettu chi tenia
senza terminu e santu pro cussa ‘ezza mia.
Ancora intro su coro mi si disignat pura
sa sua addolorada e amabile figura.
Fit alta e fit fiera, che-i sa nostra casta,
ma fit gentile e bona che bicculu ‘e pasta.
E sutta su costumene nieddu che viuda
lughiat che-i su nie sa conca sua canuda.
L’assimizaia a ilighe de foresta luntana
chi da-e nied,du truncu bogat bianca lana.
Ah! cuddos pilos suos tessidos e biancos,
s’isplendore ‘e sos ojos nieddos e istancos.
4. DESULU
Fiera e ruzza, in mesu a sos castanzos
seculares, ses posta, o bidda mia;
attaccada a sos usos de una ‘ia,
generosa, ospitale a sos istranzos.
Sos fizos tuos, pienos d’energia,
chircan in donzi parte sos balanzos
cun cuddos cadditteddos fortes, lanzos,
carrigos de diversa mercanzia.
Gai passende vida trista e lanza
giran s’isula nostra ventureris;
e cand’intran in calchi bidd’istranza
tott’isclaman: Accò sos castanzeris!
E issos umiles naran: Eh… castanza!
E chie comporat truddas e tazzeris?
5. Pro Amsicora
Beni, ispiritu antigu, beni tue
eroe de sa sarda libertade,
chi pustis tantu currere d’edade
risplendes che sole senza nue.
Tue, mannu rebellu, anima rue
de fronte a sa romana podestade
sa morte hasa prefertu a s’amistade
furistera. Nessunu ischit inue
T’han seppellidu, eroe isfortunadu
de una causa santa e tantos Sardos
no ischini chi sias esistidu.
Ma eo peso su canto innamoradu
pro te, cun versos duros, galiardos,
comente duramente ses vividu.
Su tempu senza pasu andat a fua
che marettas marinas a curtura
però sos veros Sardos in tristura
vivene sempre. Est sa tristura tua,
Eroe nostru, senza sepoltura
in costa sarda terra dur’e crua
chi sos mezzus allattat cun sa lua
e dat a sos istranzos sa dulzura.
Ma oe che Iosto, senza brigas,
dogni giovanu avanzat temperadu
a provas de trabagliu e d’amore.
Non pius, o eroe, maleigas
s’offesa antiga. Olvida su passadu
e saluda su tempus benidore.
6. Sa tia de filare
La ‘idia pesada, onzi impuddile,
pro filare che sempre, totu die,
senza pasare, finz’a su merie,
imbenujada subra su giannile.
E no ridiat mai; calchi ‘orta
cantaiat, ma fint tristos cantos
med’antigos, pienos de piantos,
o attitidos fint de zente morta.
No haiat parentes e nisciunu
li faghiat imperios o fogu;
e la ‘idia continu in cussu logu
dolorosu, filende pro donzunu
chi li daiat chivalzu pro unu tantu
de filonzu. E issa filaiat,
cun sas manos venosas,
e giughiat in sos ojos terribile piantu
e unu luttu de seculos in fronte.
No teniat parentes nè amigu:
fit alta, niedda e trista, che antigu
ilighe solitariu de monte.
Ma chie fit? No lu poto ischire,
nè mai mi so postu a dimandare:
la giamaiant sa tia de filare
e forsis fit sa tia de patire.
Una die pius a su giannile
Non besseit: serrada fit sa porta.
sa tia de filare si fit morta,
filende, senza fogu, in su foghile!
7. Su cantu ‘e su chercu antigu
Cant’annos, oh! cant’annos, subra custu
cuccuru isto, tristu, a isfidare
sos nies d’ennalzu, sos soles d’austu
e sos bentos chi ‘enin -da-e mare!
Cant’annos cun sa sorte pista pista
e cun s’aera manna; e bezzu so,
bezzu cun paga foza, e pagu vista
e pagu fruttu a sa terra e briu do.
E senza brios est sa terra mia,
sa terra mia priva de piantas;
non fit gai in sa mia pizzinnia!
‘Eo creschei in mesu a mill’antas
d’ilighes bellos, nieddos de colza,
e logu non b’haiat nudu inoghe.
Cantu fit bella tando sa cussolza
E de su pastore alligra fit sa ‘oghe!
Andaian sos tazzos, tottu lana
e tottu latte, a beulos cuntentos
in s’mbra de su buscu a sa funtana,
riparados de soles e de bentos.
E sos pastores, torrende a s’abrile
dae Campidanu, sutta s’umbra mia
faghian fogu e faghian cuile;
e sas novas issoro iscultaia.
‘Enian, sas primas dies, sas isposas
cun pranzos bellos e cun binos d’oro
e naraian serenas milli cosas,
cunfidende sas penas de su coro.
E a sos seros, meres e teraccos,
movian bellos cun su bestiamene,
giutende a palas sos nieddos saccos
de lana vera, de su prim’istamene
tessidu da-e sas femminas cuss’annu.
E deo beneighia cussa zente,
beneighia cussu buscu mannu,
ch’a tottu riparaiat cunfidente.
Ma ecco una die (no isco ‘e ue),
faccia a sos primos de Santu Miale,
una truppa d’istranzos a igue
sun bènnidos armados de istrale.
Oh Deu! cando m’ammento cussa die,
cando ammento s’assustru ‘e cuss’ora,
su truncu meu s’infrittat che nie;
e paret chi los bida inoghe ancora,
inghiriados a una crabonalza
e bettende a su fogu truncos friscos;
parian fattende su ballu ‘e s’alza
nieddos che una trama ‘e basiliscos.
Cando hapo ido cuddos eligheddos,
ruttos a terra comente anzones,
e poi bruschiados e nieddos,
malaitt’hapo tottus sos padrones
de su buscu chi bendidu a s’incantu
haian tanta bellesa e tantu fruttu,
chi fit de custos montes s’altu vantu
e chi sos montes como han postu in luttu.
Como mi paret unu zimitorio
su monte meu, custa mia terra;
desoladu est custu territoriu;
cant’abbandonu da-e serra in serra!
E deo che unu babbu addaloradu,
ch’in d’una guerra hat perdidu sos fizos,
isto solu a piangher su passadu
e naro a s’aera manna sos fastizos.
E prego chi torren lieras sas antas
ch’hapo connottu cando so naschidu;
ma non torran pius cuddas piantas
chi su continentale hat distruidu!
9. A tie, Sardigna!
Salude Sardigna cara! O terra mia,
Mamma d’òmines fortes, berrittados,
De pianos e montes desolados,
De bellas fèmminas e de poesia.
Una die che perla ses cumparta
Subra sos mares ricca d’onzi incantu
E curreit de te su dulche vantu
De sa fama, che vela in mar’isparta.
Fin gigantes sos òmines e sas terras
Fruttos daian caros che i s’oro,
E in su mundu non b’aiat coro
Chi no esset bramadu cuddas serras
De Gennargentu mannu e de Limbara
O sas baddes de su Tirsu e Flumendosa.
E tue che una dea gloriosa
Subras sas abas risplendias giara.
Dae tando passein longos annos
E tue rutta in bassu tantu sese
Tue lizu de prìncipes e rese,
Rutta che Cristos sutta sos affannos.
Ma non t’avviles! Pes’alta sa testa
Sardigna mia! E mira in altu mira
Pustis de tantu dolu e de tant’ira
Est tempus chi pro te puru siet festa.
Sos buscos tuos ti lo s’han distruttos
Cun piccones cun serras e istrales,
Han’ingrassadu sos continentales
E tue ses restada senza fruttos.
A tie sempre sos impiegados
Chi tentu han fama ‘e falsos e ladrones
Ca sempre han giutu custos berrittones
Che unu tazzu de boes domados.
E has pagadu a sa muda donzi tassa
Pòpulu sardu avvessu a obbedire
Cun su coro siccadu in su patire,
Cun su coro siccadu che pabassa!
Ma coraggiu, coraggiu! Àtteros coros
Oe Sardigna t’àniman sas biddas
Commo su mortu fogu ettet chinchiddas
Chi altas lughen’in tottu sos oros
De custu mare ch’ispettat serenu
Sa tua fortuna; e sied’issa accanta
Pro te patria mia o terra santa
Tenta sempre in penuria e in frenu.
Sos fizzos tuos giòvanos e bellos
Ardimentosos, giaman libertade
E giustizia e donzi bontade
Subra d’antigos òdios rebellos.
E issos Patria a tie ti den dare
Donz’umana potenzia e fortuna
Gloriosa, comente dat sa luna
Sa lughe a su serenu tuo mare.
Truncare. myblog